Wie was Nanne Ottema

De vermogende Nanne Ottema, notaris, verzamelaar, kunsthistoricus, publicist, bestuurder, politicus, strijder voor natuur- en cultuurbehoud, museumstichter en filantroop, was voor Friesland en Nederland een belangrijke figuur, vooral op het gebied van roerend en onroerend cultureel erfgoed. Hij bouwde een grote kunstcollectie op (ca. 30.000 objecten), onder meer bestaande uit (Friese) kunst en kunstnijverheid en Aziatica, met een voorliefde voor Chinees porselein.

Aan de hand van zijn collectie publiceerde hij in 1943 zijn door kenners over de hele wereld geroemde boek „Chineesche Ceramiek”. Ook bracht hij een grote, kwalitatief hoogwaardige bibliotheek bijeen. Zijn collectie, deels ondergebracht in het in 1917 door hem opgerichte Keramiekmuseum Princessehof, en zijn vermogen liet hij na aan de Ottema-Kingma Stichting. Over het privéleven van Ottema is weinig bekend.
In 1900 trouwde hij met Grietje Kingma (1873-1950), dochter van een jong overleden rijk boerenechtpaar. Om medische redenen verbleef ze een groot deel van haar tijd zonder haar man in Corsica en Zandvoort.

Nanne Ottema	Grietje Kingma

Al op jonge leeftijd ontwikkelde Ottema een enorme interesse voor cultureel erfgoed in de breedste zin van het woord. Vooral Fries erfgoed en Aziatische keramiek hadden zijn grote belangstelling. De interesse uitte zich op diverse wijzen. Hij verzamelde zijn leven lang fanatiek een uitgebreid scala aan objecten; zijn eigen schattingen liepen uiteen van 26.000 tot 30.000 stuks. Daarnaast publiceerde hij veelvuldig over het cultureel erfgoed, variërend van kleine krantenartikels tot en met zijn alom geprezen handboek voor het verzamelen van Chinese keramiek.

Deze omstandigheid gaf hem gelegenheid zich te storten op bestuurlijke nevenfuncties en zijn verzamel­activiteiten. Ottema vormde, samen met jeugdvriend Pieter C.J.A. Boeles, bijna veertig jaar de spil van het in 1827 opgerichte Fries Genootschap. Dit Genootschap ondersteunde vele initiatieven met betrekking tot het onderzoek naar de Friese geschiedenis en cultuur en was tevens oprichter en beheerder van het Fries Museum.

Een sleutelmoment voor Ottema was de aankoop van een heel museum (de Indische Verzameling) in het nabijgelegen dorp Burgum in 1910. Deze verzameling van Aziatische voorwerpen was in Nederlands-Indië bijeengebracht door Anne Tjibbes van der Meulen. Deze Friese flamboyante wereldreiziger en bevlogen verzamelaar verkocht zijn collectie aan Ottema uit geldgebrek en vanwege zijn diepe wens om weer te gaan reizen. Het markeerde de start van een grote vriendschap tussen de twee verzamelaars. Als eigenaar van het museum had Ottema nu een middel om zich profileren als belangrijk verzamelaar. Ook voor zijn eigen collectie had hij zo een toekomst­perspectief gecreëerd, omdat ze te zijner tijd eveneens in die museale context kon worden opgenomen. Daarmee gaf hij, ook zichtbaar voor derden, zijn verzamel­activiteiten richting. Toen Ottema bekender werd als collectioneur, ging hij zich ook steeds meer als kunstkenner manifesteren, onder meer door erover te publiceren.

Ottema had het geluk dat het in die jaren nog mogelijk was om notaris te kunnen worden zonder in het bezit te zijn van een schooldiploma. Vereist was om te slagen voor het zware driedelige notarieel examen. Hij verliet Leeuwarden om voor het examen in de leer te gaan bij J. Levenkamp, een ontvanger der registratie in Tholen. Binnen een jaar verhuisde Ottema met hem mee naar Woerden. Ottema studeerde hard en wist in 1898 de examens succesvol af te ronden. Het verblijf in Woerden was voor Ottema bepalend voor de ontwikkeling van zijn belangstelling voor kunst en antiek. Hij raakte er bevriend met Frans de Feyfer, een student geneeskunde die eerder lessen had gevolgd om kunstenaar te worden. Het stadje lag bovendien gunstig om gezamenlijk uitstapjes naar andere steden te maken en musea te bezoeken.

Vanaf 1898 werkte Ottema als kandidaat-notaris, eerst in Koudum en daarna in Den Bosch. Zodra hij geld begon te verdienen ging hij verzamelen. Al vanaf het begin had hij een brede interesse, maar had hij wel een voorkeur voor keramiek, waaronder tegels.

In 1900 vestigde Ottema zich voorgoed in zijn geboortestad toen hij als kandidaat-notaris op het kantoor van zijn vader ging werken. Hij behoorde al snel tot het exclusieve groepje grootverdieners van Leeuwarden.

In 1918 nam Ottema het notariskantoor van zijn vader over. Ottema was ambitieus en competitief was ingesteld. Hij maakte het kantoor tot het grootste notariaat van Friesland. De drukte die zijn werkzaamheden voor het notariskantoor met zich meebracht belemmerde Ottema om nationaal zijn opmars te maken. Hij zou daarom steeds meer het vizier op Friesland leggen.

Naast zijn werk als notaris, deed Ottema alles wat hoorde bij het vak van conservator van ‘zijn’ Princessehof. Hij kocht aan, deed onderzoek, maakte tentoonstellingen en publiceerde artikelen en enkele boeken. Ook als tijdelijk directeur en als conservator van het Fries Museum was Ottema bijzonder actief. Onder zijn leiding onderging het museum een grote herinrichting en organiseerde hij diverse tentoonstellingen, waardoor de memorabele, omvangrijke zilvertentoonstelling in 1927.

De door geldingsdrang gedreven Ottema zou in het interbellum op grote schaal bestuurlijk actief zijn. Zo was hij betrokken bij waterschappen, de Fryske Akademy, de natuurbeschermings­organisatie It Fryske Gea en was hij als politicus actief in de Provinciale Staten.

In de naoorlogse jaren had Ottema er grote moeite mee dat de wereld aan het veranderen was. Hij kon bijvoorbeeld niet mee­bewegen met de democratiseringsgolf die zich voordeed in het Fries Genootschap, van oudsher een bolwerk van regenten. Desondanks bleef Ottema vasthouden aan de macht, ook al werd hij steeds ouder en verdween zijn relevantie. Bovendien verloor hij de grip op zijn enorme collectie: een heel leven lang verzamelen, in zulke grote aantallen en op zoveel verschillende terreinen: het werd hem allemaal te veel. Ottema had dan ook geen vastomlijnde gedachten over de toekomst van zijn collecties. Zijn ideeën wisselden nogal eens en hij had er moeite mee om na te denken over de tijd dat het Princessehof zou voortbestaan zonder hem als conservator.

Een van de eerste bestuurlijke activiteiten op kunstgebied was zijn voorzitterschap van de Maatschappij ter Bevordering van Schilder- en Tekenkunst. In die hoedanigheid zou hij vele tientallen (verkoop)tentoonstellingen organiseren van werk van levende kunstenaars.

In 1917 schonk Ottema de Indische Verzameling aan de gemeente Leeuwarden onder de voorwaarde dat de gemeente er een passende behuizing voor zou regelen. Dat werd het Princessehof-museum. Bijzonder was dat Ottema met zijn schenking de collectie in het publieke domein had gebracht. Dat hij, naast zijn werk als notaris, ook nog conservator werd van die vanaf dat moment openbare verzameling was heel uitzonderlijk. Hij kon bovendien privé gewoon blijven verzamelen en stukken uit zijn eigen collectie toevoegen aan de publieke verzameling die zich in het Princessehof bevond.

Ottema maakte ook deel uit van diverse organisaties die landelijk opereerden, zoals de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst (VVAK), een vereniging met prominente verzamelaars, waarbij hij vanaf de oprichting was betrokken. De vergaderingen daarvan werden meestal gehouden in de Randstad. Voor een niet-Randstedeling, zoals Ottema, kostte aanwezigheid te veel tijd waardoor hij vaak afwezig was.

Het zou niet lang duren voordat Ottema’s invloed op het culturele veld in Friesland een hoge vlucht nam. Hij werkte bewust aan het verkrijgen van deze positie. Ottema werd een ware cultuurpaus voor Friesland: decennialang zou hij een bepalende rol gaan spelen in de wereld van de musea, de monumenten en de archeologie.

Nanne Ottema in enkele jaartallen

Voor wie meer wil lezen:

• Kalma, J.J., Nanne Ottema; Aartsverzamelaar en museumbouwer , Leeuwarden 1957
• Roding, M., In de voetsporen van Nanne Ottema. Veertig jaar cultuurbehoud door de Ottema-Kingma Stichting , Leeuwarden 1995
• Veen, H.T., Nanne Ottema : een kleurrijk verzamelaar , Franeker 1999
• Halbertsma, H., ‘Herinneringen aan Nanne Ottema’, De Vrije Fries 80 (Leeuwarden, 2000) p. 125-141
• Hoeve, S. ten, ‘Nanne Ottema’s betekenis voor Friesland’, De Vrije Fries 82 (Leeuwarden, 2002), p. 204-211
• Hoeve, S. ten, ‘Nanne Ottema (1874-1955) en het Fries Scheepvaart Museum’, Jaarverslag van het Fries Scheepvaart Museum en Oudheidkamer 2004 (Sneek, 2005), p. 69- 85.
• Wegener Sleeswyk, R.S. e.a., De museumcollecties: een lust en een must! , Leeuwarden 2005
• Ott, A., ‘Nanne Ottema en de Ottema-Kingma Stichting’, Ott, A. red., Wat niet weet, wat zeker deert. Liber Amicorum Douwe de Vries , (Leeuwarden 2014), p. 123-138.

Een selectieve bibliografie van de publicaties van Ottema vindt u hier.